پرسشهای رایج در مورد قانون اساسی
قانون اساسی چیست؟
قانون اساسی، قانون بنیادین و اصلی یک کشور است. این سند اصول سیاسی اساسی، رویه‌های اداره حکومت، حقوق و تعهدات شهروندان و روش‌های تضمین پاسخگویی شاخه‌های مختلف حکومتی را تعیین می‌کند.
منبع: http://www.undp.org.np/constitutionbuilding/faq.php
پیشگفتار قانون اساسی چیست؟
پیشگفتار بخش ابتدایی یک قانون اساسی است که معمولاً تاریخچه، ارزش‌ها و آرزوهای مردم، ماهیت دولت و مرجع قانونی تدوین قانون اساسی را بیان می‌کند. پیشگفتار از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین روش‌ها برای درج ارزش‌ها است و اهمیت نمادین زیادی دارد.
منبع: IDEA Handbook – Creating the New Constitution: A Guide for Nepali Citizens، صفحه 69.
دادگاه قانون اساسی چیست؟
دادگاه قانون اساسی یک نهاد قضایی تخصصی است که صلاحیت اولیه و نهایی در تفسیر قانون اساسی دارد. این دادگاه صلاحیت انحصاری برای بررسی ادعاهایی که به مشروعیت یا تطابق قوانین با قانون اساسی حمله می‌کنند، نیز دارد. در برخی کشورها مانند ایالات متحده، دادگاه عالی نقش مشابهی ایفا می‌کند.
قانون اساسی از چه چیز یا چه کسی مشروعیت و اقتدار می‌گیرد؟
در سنت دموکراتیک، مردم منبع اصلی مشروعیت قانون اساسی‌اند. یعنی قانون اساسی زمانی معتبر است که بازتاب اراده عمومی باشد و مردم در فرآیند تدوین یا تصویب آن مشارکت داشته باشند. در این نگاه، قانون اساسی پایه‌ی نظم سیاسی و تجلی خواست جمعی ملت است.
اما در تجربه جهانی، منابع دیگری نیز برای مشروعیت قانون اساسی به کار رفته‌اند:
- اجماع تاریخی و عرف اجتماعی
- کارآمدی و پذیرش تدریجی در عمل
- قدرت مؤسس در لحظات بحرانی یا انقلابی
- و نظام‌های ایدئولوژیک یا دینی
چگونه یک کشور تصمیم می‌گیرد که چه کسانی شهروند آن باشند؟
بیشتر قوانین اساسی در مورد شهروندی به مسائل مهمی می‌پردازند؛ مانند اینکه چه کسانی به عنوان شهروند کشور تلقی می‌شوند، چگونه می‌توان به شهروندی دست یافت، حقوق و تعهدات شهروندی چیست و آیا شهروندی دوگانه مجاز است یا خیر. معمولاً فردی که در داخل کشور به دنیا می‌آید یا یک یا هر دو والدین او در کشور زندگی می‌کنند، به عنوان شهروند محسوب می‌شود. اما مسائل مربوط به شهروندی ملی و تعیین دقیق معیارها، به ویژه در شرایط جهانی‌شدن و مفاهیمی نظیر شهروندی انعطاف‌پذیر، می‌تواند موضوع بحث و جدل باشد.
قانون اساسی در مورد احزاب سیاسی چه می‌گوید؟
به طور سنتی، قوانین اساسی شامل مقررات دقیقی در مورد فعالیت احزاب سیاسی نبوده‌اند؛ که این عدم جزئیات موجب سردرگمی در مورد نظام حکومتی شده است. در نتیجه، بسیاری از قوانین اساسی مدرن توضیح بیشتری در مورد نحوه فعالیت، تأمین مالی و پاسخگویی احزاب سیاسی ارائه داده‌اند.
منبع: IDEA Handbook – Creating the New Constitution: A Guide for Nepali Citizens، صفحه 154-155
آیا قانون اساسی می‌تواند دموکراسی فراگیر را بهبود بخشد؟
یک قانون اساسی می‌تواند از طریق ایجاد سیستم انتخاباتی که نمایندگان متنوعی را در بر بگیرد، قوانین لازم برای مشارکت گسترده احزاب سیاسی، و ایجاد ساختار فدرالی جهت انتقال قدرت به سطوح محلی، به بهبود دموکراسی فراگیر کمک کند. این اصول می‌توانند به تضمین حقوق اقلیت‌ها (از جمله حقوق دینی و زبانی) نیز بینجامند.
منبع: http://www.undp.org.np/constitutionbuilding/constitutiondesign/inclusion...
آیا قانون اساسی می‌تواند انتخابات عادلانه را تضمین کند؟
یکی از راه‌های تضمین انتخابات عادلانه در قانون اساسی، ایجاد یک کمیسیون مستقل انتخابات است. همچنین، قانون اساسی می‌تواند معیارهای لازم برای احراز صلاحیت رأی‌دهندگان و نامزدهای انتخاباتی را مشخص کند.
آیا مردم پس از تصویب قانون اساسی نقش دیگری در سیاست خواهند داشت به جز رأی دادن؟
رای دادن به نمایندگان دولت، یکی از اصلی‌ترین روش‌های مشارکت مستقیم شهروندان در سیاست است. با این حال، راه‌های غیرمستقیم متعددی مانند فعالیت در سازمان‌های جامعه مدنی، گروههای محیط‌زیستی، سازمان‌های غیرانتفاعی و گروههای فعال سیاسی وجود دارد که می‌تواند به شکل‌دهی سیاست‌های عمومی کمک کند.
سکولاریسم چیست؟
سکولاریسم به معنای جدایی دین از سیاست و عدم تأثیرگذاری آن‌ها بر یکدیگر است. یک دولت سکولار دینی رسمی یا مورد ترجیح ندارد؛ بلکه دین به عنوان یک مسئلهٔ شخصی در نظر گرفته می‌شود.
منبع: http://www.undp.org.np/constitutionbuilding/faq.php
جمهوری چیست؟
جمهوری کشوری است که توسط یک پادشاه موروثی هدایت نمی‌شود. در اکثر جمهوری‌های مدرن، رئیس‌جمهور که توسط مردم (مستقیم یا غیرمستقیم) انتخاب می‌شود، سرپرست کشور است.
پادشاهی تشریفاتی چیست؟
در بین کشورهای با سابقه طولانی دموکراسی در مواردی پادشاهی‌های مشروطه وجود دارد. در این سیستمها پادشاه صرفاً وظایف تشریفاتی دارد و هیچ گونه قدرت سیاسی واقعی به او واگذار نشده است و پادشاهی تشریفاتی به عنوان نماد تداوم و وحدت دولت به کار می‌رود. در نظر گرفتن امتیازهای ویژه (نظیر پادشاهی موروثی، ولایت فقیه و نظایر آن) و واگذاری قدرت سیاسی به هر فرد غیر منتخب مردم، در طول زمان کاهنده رای مردم و از از میان برنده فرایند های دموکراتیک است. تجربه تاریخ بشری نشان داده تمایل این افراد و نهادها به حفظ و گسترش قدرت، باعث اختلال گردش نخبگان سیاسی و تغییرجهت رقابتهای سیاسی به حفظ و انحصار قدرت یک فرد یا خاندان خاص شده و نهایتا منجر به بروز دیکتاتوری، استبداد و فساد اجرایی، قانون گزاری و قضایی می گردد.
فدرالیسم چیست؟
فدرالیسم سیستمی است که بین اختیارات دولت ملی و سطوح محلی یا استانی تمایز قائل می‌شود. در این سیستم، قانون اساسی به‌وضوح اختیارات هر سطح از حکومت را تعیین می‌کند. ویژگی‌های کلیدی شامل داشتن دو یا چند سطح حکومت، یک قانون اساسی مکتوب، و سازوکارهای حل اختلاف بین سطوح مختلف است.
منبع: http://www.undp.org.np/constitutionbuilding/constitutiondesign/federalis...
حقوق بشر چیست؟
حقوق بشر بر مبنای کرامت انسانی جهانی بنا شده‌اند و بدون در نظر گرفتن قومیت، نژاد، ملیت، دین یا فرهنگ معتبر تلقی می‌شوند. این حقوق در اعلامیه جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد (1948) تبیین شده‌اند که دو حق اساسی آن شامل کرامت انسانی و آزادی هستند. اگرچه استانداردهای حقوق بشر در بستر غربی شکل گرفته‌اند، ارزشهای زیربنایی آن‌ها اغلب به عنوان اصولی جهانی در نظر گرفته می‌شوند. در تدوین قوانین اساسی ملی، لازم است این حقوق با توجه به شرایط فرهنگی و بومی تطبیق یابند.
منبع: Deng, F.M (2008) Identity, Diversity and Constitutionalism in Africa، صفحه 143-145
آیا قانون اساسی می‌تواند جلوی نقض‌های جدی حقوق بشر را بگیرد؟
قانون اساسی می‌تواند حقوق بشر کلیدی مانند ممنوعیت شکنجه و سایر جرایم مشابه را تضمین کند. امکان مواجهه با اتهامات کیفری جدی می‌تواند تأثیر بازدارنده‌ای بر متجاوزان داشته باشد و به کاهش نقض‌های حقوق بشر در کشور کمک کند. همچنین، قانون اساسی می‌تواند نیروهای نظامی را از انجام نقض‌های حقوق بشر بر علیه جمعیت خود یا بخشی از آن بازدارد، به شرطی که دادگاه عالی کشور بر دادگاه‌های نظامی نظارت داشته باشد.
قانون اساسی می‌تواند چه کاری برای افراد دارای معلولیت انجام دهد؟
با بیان برابری تمامی شهروندان و ممنوعیت تبعیض علیه افراد دارای معلولیت، قانون‌گذاران اساسی می‌توانند قواعدی را تدوین کنند که به افزایش برابری در کشور کمک کند. قانون اساسی می‌تواند به طور خاص مقرراتی را در نظر بگیرد که فرصت‌های برابر شغلی، دسترسی به مکان‌های عمومی و سایر خدمات را برای افراد دارای معلولیت تضمین کند.
منابع:
http://www.electionaccess.org/LR/Countries%20M-Z/Malawi.htm
http://www.undp.org.np/constitutionbuilding/faq.php
مجمع موسسان چیست؟
مجمع موسسان بدنه‌ای است که مسئول تدوین یا اصلاح قانون اساسی می‌باشد. اعضای این مجمع معمولاً به صورت مستقیم انتخاب می‌شوند، هرچند ممکن است برخی از طریق انتصاب یا روش‌های دیگر انتخاب شوند. مجمع موسسان گاهی عملکردی مشابه پارلمان دارد و در برخی موارد، وظایف این دو همپوشانی پیدا می‌کند.
تعمیق (Entrenchment) قانون اساسی چیست؟
تعمیق به معنای تشخیص قوانین اساسی به عنوان قوانین بالاتر از قوانین عادی و تعیین رویه‌های پیچیده‌تر برای اصلاح آن‌هاست. یک قانون اساسی تعمیق‌شده به روند اصلاح آن به عنوان یک فرایند متمایز نسبت به قوانین عادی می‌نگرد. برای مثال، بند برتری در قانون اساسی ایالات متحده نمونه‌ای از تعمیق محسوب می‌شود.
قانون اساسی می‌تواند چگونه مقررات خود را اجرا کند؟
به طور کلی، تمامی مفاد یک قانون اساسی الزام‌آور هستند. در صورت نیاز به انعطاف‌پذیری، قانون اساسی باید جدول زمانی اجرای مفاد و تعیین مسئولیت‌های مرتبط را در نظر بگیرد. اغلب دادگاه قانون اساسی به عنوان نهاد اجرایی این مفاد عمل می‌کند و در صورت عدم اجرای به موقع، می‌تواند از صلاحیت‌های خود بهره ببرد. همچنین نهادهای غیرقضایی مانند ناظر مردم (ombudsman) نیز نقش نظارتی ایفا می‌کنند.
منبع: IDEA Handbook – Creating the New Constitution: A Guide for Nepali Citizens، صفحه 257-258
آیا مناسب است در تدوین یک قانون اساسی پس از درگیری به سایر سیستم‌های حقوقی نگاه کنیم؟
یک قانون اساسی باید بر اساس محیط و شرایط خاص کشور تدوین شود؛ از جمله فرهنگ، تاریخ و ترکیب قومی. با این حال، استفاده از تجربیات کشورهایی که شرایط مشابهی دارند می‌تواند مفید باشد. هر کشور باید تصمیم بگیرد تا چه اندازه از سیستم‌های حقوقی دیگر الهام بگیرد.
آیا قانون اساسی درباره محیط زیست و منابع طبیعی چیزی می‌گوید؟
در عصر حاضر، مسائل زیست‌محیطی به یک نگرانی جهانی جدی تبدیل شده‌اند که دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا توسط دولت‌ها و سیاستمداران نادیده گرفت. به عنوان پاسخی، بسیاری از قوانین اساسی امروزی مفاد مربوط به حفاظت از محیط زیست کشور خود را در بر می‌گیرند. همچنین دولت‌ها بر اساس قوانین ملی و گاهی قوانین بین‌المللی موظف به حفاظت از محیط زیست و در نظر گرفتن مسئولیت نسل کنونی نسبت به نسل‌های آینده هستند. برای مثال، برخی از قوانین اساسی راهنمایی‌هایی برای نحوه تقسیم منابع طبیعی بین جمعیت ارائه می‌دهند تا توزیع عادلانه فراهم شود؛ اکوادور نمونه‌ای است که حقوق غیرقابل انتقال محیط زیست در آن تضمین شده است.
قانون اساسی در مورد پلیس چه می‌گوید؟
فساد در نیروهای پلیس می‌تواند چالشی برای بسیاری از دموکراسی‌های نوظهور باشد، اما این مسئله می‌تواند در قانون اساسی مطرح و بررسی شود. به عنوان مثال، یک قانون اساسی ممکن است بیان کند که رئیس پلیس نباید وابسته به سازمان‌های سیاسی باشد و نباید به دلیل ناراضی کردن دولت برکنار شود. این تنها یک نمونه است از اینکه چگونه یک قانون اساسی می‌تواند از فساد جلوگیری کند و استقلال نیروهای پلیس را تضمین نماید.
آیا قانون اساسی می‌تواند در مورد فساد کاری کند؟
برای تقویت پاسخگویی مسئولان منتخب، قوانین اساسی می‌توانند اقداماتی را در پیش گیرند تا کسانی که در قدرت هستند از طریق فساد به ناحق اموال عمومی را تصاحب نکنند. به طور سنتی، قوانین مبارزه با فساد در حوزه قانون‌گذاری عادی قرار می‌گیرند، اما چون کسانی که از فساد بهره‌مند می‌شوند اغلب همان افرادی هستند که قانون‌گذاری را انجام می‌دهند، ابزارهای قانون اساسی که فراتر از دوره‌های سیاسی عمل می‌کنند برای حفاظت بیشتر در برابر فساد لازم است. قوانین اساسی مدرن مانند قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان (2004) معمولاً مفادی را شامل می‌شوند که شفافیت، پاسخگویی و ایجاد نهادهای مستقل برای پیگیری فساد را تضمین می‌کنند.
آیا قانون اساسی می‌تواند در مورد مسائل جنسیتی کاری انجام دهد؟
یک قانون اساسی می‌تواند مسائل جنسیتی را مد نظر قرار داده و زمینه‌های رقابت برابر بین مردان و زنان را فراهم آورد. به عنوان مثال، ممکن است حکم‌هایی در قانون اساسی گنجانده شود که درصد معینی از کرسی‌های مجلس یا نهادهای نمایندگی را به زنان اختصاص دهد. با این حال، همانند مسائل حقوق بشر، شرایط ملی و فرهنگی بسیار مهم هستند و اعمال سهمیه برای زنان ممکن است در برخی فرهنگ‌ها به عنوان موضوعی تحریک‌آمیز تلقی شود.
منابع: Deng, F.M (2008) Identity, Diversity and Constitutionalism in Africa، صفحه 180-183
آیا قانون اساسی می‌تواند در مورد فقر و توسعه کاری کند؟
اگر قانون اساسی حقوق اقتصادی و اجتماعی مشخصی را به افراد اعطا کند، دولت موظف است سیاست‌هایی را اتخاذ نماید تا اجرای آن حقوق تسهیل شود. دولت ممکن است ملزم به ارائه خدمات رایگان نباشد، اما باید اقداماتی جهت فراهم آوردن معیشت مناسب برای افراد انجام دهد. با این حال، در کشورهای جنوب جهان قوانین اقتصادی و اجتماعی ممکن است تحت تأثیر مقررات موسسات مالی بین‌المللی قرار گیرند که بر توانایی دولت در اجرا تأثیر می‌گذارد.
فواید و معایب برگزاری همه‌پرسی عمومی چیست؟
همه‌پرسی عمومی روشی است که در آن مردم به‌طور مستقیم درباره یک پیشنهاد سیاسی رأی می‌دهند. این فرایند مشروعیت نهایی سند را افزایش می‌دهد؛ اما در عین حال، مشکلاتی مانند عدم آگاهی کافی، هزینه‌های بالا و نیاز به ظرفیت نهادی ممکن است وجود داشته باشد. یکی از جایگزین‌های رایج، مشارکت عمومی در مراحل اولیه تدوین قانون اساسی به‌جای همه‌پرسی است.
منابع: Deng, F.M (2008) Identity, Diversity and Constitutionalism in Africa، United States Institute of Peace Press: Washington DC، صفحه 240-245؛ Benomar, J. (2004) ‘Constitution-Making after Conflict: Lessons for Iraq’، Journal of Democracy، جلد 15 (2)، صفحه 88-89
آیا قانون اساسی می‌تواند جلوی انتقام‌جویی مظلومان را بگیرد؟
با فراهم آوردن رویه‌های قانونی شفاف و بی‌طرف، قانون اساسی می‌تواند از آنکه مظلومان عدالت را به دست خود بگیرند جلوگیری کند. دولت جانشین باید تدابیری اتخاذ کند تا قربانیان جنایات بتوانند شکایات خود را مطرح کنند، که در بلندمدت به ثبات سیاسی کمک می‌کند.
قانون اساسی می‌تواند چگونه از کسانی که در دوره‌های درگیری مورد ظلم قرار گرفته‌اند محافظت کند؟
در پی درگیری‌های خشونت‌آمیز، دولت‌های جانشین باید به دنبال اجرای عدالت گذار باشند تا تجارب قربانیان به گوش برسد و مرتکبین مسئولیت اقدامات خود را بپذیرند. اگرچه درج تدابیر عدالت گذارانه در قانون اساسی ممکن است اهداف کوتاه‌مدت را دنبال کند، اما می‌توان بندهایی برای حمایت از گروههای مظلوم، مانند تخصیص درصدی کرسی در مجلس یا توزیع عادلانه منابع طبیعی، در نظر گرفت.
قانون اساسی قرار است از چه کسانی محافظت کند؟
قانون اساسی معمولاً هدف اصلی‌اش حفاظت از تمامی شهروندان است و برای هر یک از آن‌ها آزادی‌ها، حقوق و تعهدات برابر فراهم می‌کند. این سند مردم را در برابر سوءاستفاده‌های ناعادلانه از قدرت دولت محافظت می‌کند و در برخی موارد، گروههای آسیب‌پذیر به‌طور ویژه حمایت می‌شوند.
آیا تدوین قانون اساسی تحمیل ارزشهای غربی بر فرهنگ‌های غیرغربی است؟
فرآیند تدوین قوانین اساسی برای نظم‌دهی به جامعه در اکثر فرهنگ‌ها رایج است. اما در مباحث مربوط به قوانین اساسی مدرن، نیاز است که این قوانین به‌صورت مکتوب تدوین شوند تا از نظر غربی به‌عنوان یک سند معتبر شناخته شوند. می‌توان استدلال کرد که فرایند تدوین قانون اساسی پس از درگیری، تحمیل ارزشهای غربی است؛ اما محتوای آن می‌تواند به‌طور قابل توجهی بر اساس فرهنگ و زمینهٔ سیاسی کشور تعیین شود.
منبع: Deng, F.M (2008) Identity, Diversity and Constitutionalism in Africa، صفحه 9-15
آیا قانون اساسی می‌تواند روشی برای اصلاح ارائه دهد که هر بار به‌صورت کامل جایگزین نشود؟
یک قانون اساسی می‌تواند بین مفاد خود تمایز قائل شود؛ برخی مفاد به عنوان اصول بنیادین غیرقابل تغییر تلقی می‌شوند. برای اصلاح برخی بندها ممکن است نیاز به تصویب اکثریت مشروط، همه‌پرسی یا تصویب از طریق مجامع قانون‌گذاری باشد. در سیستم‌های تعمیق‌شده، روند اصلاح پیچیده‌تر است، در حالی که در سیستم‌های غیرتعمیق‌شده، اصلاح آن همانند قوانین عادی صورت می‌گیرد.
تغییر قانون اساسی چقدر باید آسان یا دشوار باشد؟
آسان یا دشوار بودن اصلاح قانون اساسی بستگی به شرایط اولیه تدوین و محیط سیاسی آن دارد. اگر قانون اساسی بخشی از توافق صلح باشد، ممکن است مفاد مرتبط با درگیری نیاز به تغییر داشته باشند. با این حال، اصلاح مکرر می‌تواند منجر به بی‌ثباتی شود؛ بنابراین باید تعادلی میان پایداری و انعطاف‌پذیری برقرار شود.
چه روش‌هایی برای سنجش حمایت عمومی از مفاد پیشنهادی قانون اساسی وجود دارد؟
یکی از روش‌های سنجش حمایت عمومی، استفاده از پروژه‌هایی مانند Afrobarometer و Asian Barometer برای جمع‌آوری نظرات مردم در مورد مفاد مختلف قانون اساسی است. همچنین می‌توان از نظرسنجی‌های میدانی و همه‌پرسی برای مشخص کردن ترجیحات واقعی شهروندان بهره برد.
قانون اساسی توسط چه کسانی تدوین می‌شود و مشارکت ملی و بین‌المللی در آن چه سطحی دارد؟
شرایط تدوین قانون اساسی معمولاً سطح مشارکت بازیگران ملی و بین‌المللی را تعیین می‌کند. در یک فرایند جامع، ایجاد تعادل میان مشارکت شهروندان و مشورت‌های تخصصی حقوق اساسی ضروری است. کارشناسان می‌توانند به عنوان مشاور عمل کنند و شهروندان از طریق نظرسنجی‌ها در تعیین محتوا نقش داشته باشند. مشارکت بین‌المللی نیز در مواقعی که کمبود تخصص ملی وجود دارد، می‌تواند به عنوان پشتیبانی فنی و مالی مطرح شود.
تا چه اندازه روند تدوین قانون اساسی باید تحت تأثیر توافقات صلح یا مذاکرات قرار گیرد؟
تاریخ نشان داده است که جداسازی مذاکرات صلح از روند تدوین قانون اساسی می‌تواند مفید باشد. نمونه‌هایی از روندهای پس از درگیری در بوسنی نشان می‌دهد که تأثیر مستقیم توافق صلح بر محتوای قانون اساسی ممکن است شرایط و مفاد آن را مختل کند. با این حال، برای جلوگیری از از سرگیری درگیری، در برخی موارد باید به توافق صلح توجه شود.
فواید و معایب مشارکت عمومی در تدوین قانون اساسی چیست؟
مشارکت عمومی در تدوین قانون اساسی موجب افزایش مشروعیت سند نهایی می‌شود. از یک سو، مشارکت گسترده آگاهی و پذیرش عمومی را بالا می‌برد؛ اما از سوی دیگر، ممکن است اختلافات میان گروههای مختلف جامعه آشکار شده و به قطبی‌شدن نظرات منجر شود. بنابراین، باید تدابیری اتخاذ شود تا مشارکت برابر تمامی گروه‌ها تضمین گردد.
منابع:
- استفاده از این محتوا تنها با ذکر منبع مجاز است.
- برای ارجاع به محتوای این وبسایت از "متن پیشنهادی، همکاری باز قانون اساسی" (Iran Open Collaborative Constitution Initiative) یا اختصار IOCCI استفاده فرمایید.